Сядзіба Агінскіх у Залессі

Залеская сядзіба — палацава-паркавы комплекс у в. Залессе Смаргонскага раёна. Належала княжацкаму роду Агінскіх. Помнік архітэктуры класіцызму і садова-паркавага мастацтва пачатку XIX стагоддзя.

У першай палове XVIII стагоддзя гэтую маёмасць набыў віцебскі ваявода Марцыян Міхал Агінскі (1672—1750), потым яна належала яго сыну, троцкаму ваяводзе Тадэвушу Францішку (1712—1783)[1]. Пасля смерці Тадэвуша Залессе атрымаў адзін з яго двух сыноў — Францішак Ксаверый (1742—1814), граф і апошні кухмістар літоўскі[2].

У гэтыя часы яго сядзіба складалася з драўлянага палаца (пабудаваны ў 1-й палове XVIII стагоддзя), перад галоўным фасадам якога (з боку става) быў гаспадарчы двор. Каля става — драўляны млын, бровар, далей фальварак з гаспадарчымі пабудовамі, сад і агарод. Другі дваровы фасад палаца выходзіў у рэгулярны «Італьянскі парк» — чатырохвугольнік (310 на 140 метраў) абсаджаны ліповымі алеямі ў якім былі квадраты з кустоў агрэсту, парэчак, смуроду і садовыя дрэвы — грушы і яблыні. Да сядзібы Залессе тады належалі: вёскі — Міхневічы, Алянец, Зарудзічы, Перабродзічы, Заскавічы, Готкавічы, Яневічы і Белая; царква недалёка ад палаца; касцёл на значнай адлегласці; рэкі і перавоз на Віліі (мяжа сядзібы з поўначы); тры карчмы; лугі ў поймах рэчак, Алянецкі бор і цагельня на рацэ Белай.

• Сядзіба Агінскіх у Залессі
• 
  Акварэль А. Адама, 1812
• 
  Гравюра Руарга паводле малюнка з натуры Л. Ходзькі, 1822
• 
  Дрэварыт Я. Тэлякоўскага паводле акварэлі Н. Орды, 1877

Не меўшы сям’і, перад сваім ад’ездам у Маладзечна Францішак Ксаверый пакінуў Залессе ў спадчыну свайму пляменніку Міхалу Клеафасу Агінскаму, які 28 красавіка 1802 года выехаў сюды з Санкт-Пецярбургу на сталае жыхарства з падпісаным царскімі ўладамі ўказам:

…апреля 15 числа за собственноручным Его Величества подписанием… Литовский кухмистр князь Ксаверий Огинский, владея знатным именем в Минской и Литовской губерниях, по крайней его слабости здоровья и старости лет, управлять оным сам собой не в состоянии, … происходят разные упущения и безпорядки, … крестьяне остаются без должного призора… Повелеваем означенное имение отдать от него в управление подскарбия графа Михайла Огинского, яко законнаго наследника перваго, с тем… дабы доходы с имения собираемые, в полне достовляемые были кухмистру князю Огинскому до самой его смерти…

Па сваім прыездзе ў Залессе Міхал Клеафас распачаў будаўніцтва новага, мураванага палаца для сваёй сям’і. Праект палаца быў зроблены прафесарам архітэктуры Віленскага ўніверсітэта Міхалам Шульцам. Пасля яго смерці будаўніцтвам кіраваў віленскі архітэктар Юзаф Пусэ. У 1815 годзе будаўніцтва было завершана. Агінскім быў закладзены англійскі парк у стылі рамантызму, які ўтрымліваў звярынец і так званы «прагулачны звярынец» са сцежкамі, масткамі праз раку Бабрынку і пабудаванымі, мураванымі грэка-рымскай і кітайскай альтанкамі (першая звалася «альтанка Амеліі»). Таксама ў гонар нараджэння Амеліі 10 ліпеня 1803 года была закладзеная алея таполяў.

У 1811 годзе з Парыжа сюды прыязджае італьянскі музыкант і кампазітар Джузэпэ Паліяні, які на працягу 11 гадоў жыў у Залессі і выкладаў музыку дзецям Агінскага

Ансамбль былога палаца Агінскіх цяпер уключае ўласна палац, капліцу, афіцыну, парк і гаспадарчыя пабудовы. Вядуцца работы па рэстаўрацыі і аднаўленні комплексу.

Пачынаючы з 2011 года на праектыя і будаўнічыя работы ў палацы Залессе накіравана 200 тыс. еўра па праграме трансгранічнага супрацоўніцтва «Латвія — Літва — Беларусь» і амаль 25 млрд бел. рублёў з рэспубліканскага і абласнога бюджэтаў. Маёнтак будзе максімальна набліжаным да выгляду, які ён меў у часы свайго вядомага ўладальніка Міхала Клеафаса Агінскага. Пры распрацоўцы праекта былі праведзены гістарычныя, архіўныя і бібліяграфічныя даследаванні. У 2015 годзе плануецца рэканструяваць і садова-паркавы комплекс, рэстаўрыраваць гаспадарчыя пабудовы. Усе работы па рэстаўрацыі комплексу плануецца канчаткова завяршыць да святкавання 250-годдзя з дня нараджэння Міхала Клеафаса Агінскага.

Сядзіба XVIII ст. складалася з палаца, невялікага парку, гаспадарчага двара і пладовага саду. Палац уяўляў аднапавярховы прамавугольны ў плане з чатырма алькежамі па вуглах драўляны будынак, накрыты высокім вальмавым дахам. Цэнтральная частка дому была выдзеленая двухпавярховым аб’ёмам. З боку галоўнага фасаду знаходзіўся парадны ганак, з боку дваровага — галерэя. У доме былі жылыя пакоі, спальні, капліца, кабінет, вялікая зала. З аднаго боку побач з домам знаходзіўся парк у выглядзе зялёнага Партэр, абкружанага алеямі, з другога — двухпавярховая драўляная брама вяла ў гаспадарчы двор, па перыметры якога размяшчаліся кухня, двухпавярховы свіран, лядоўня. На тэрыторыі сядзібы знаходзіўся стаў з млынам, за ім — гаспадарчыя пабудовы і сад.

Новы палацава-паркавы ансамбль быў узведзены паводле праекту дойліда М. Шульца з удзелам дойліда I. Пусэ і садоўніка Пеўзнера. Палац уяўляў сабой адна—двухпавярховы мураваны Г-падобны будынак. Галоўны прамавугольны ў плане корпус мае сіметрычна-восевую кампазіцыю з двухпавярховымі бакавымі павільёнамі і цэнтральнай мансардавай часткай, вылучанай чатырохкалонным дарычным порцікам і вежачкай з гадзіннікам, якая мела завяршэнне ў выглядзе шара з гадзіннікавым звонам. Першапачатковая планіроўка не захавалася. У інтэр’еры вестыбюля зберагліся арнаментальны фрэскавы роспіс і кафляныя грубкі. Заходняе крыло галоўнага фасада завяршалася двухпавярховым павільёнам, да якога прымыкалі две аранжарэі.

Фасад першай быў расчлянёны паўкалонамі і высокімі арачнымі вокнамі. Другая аранжарэя, т.зв. «амерыканская», размяшчалася перпендыкулярна першай і мела на адным з фасадаў суцэльныя нахіленыя вокны. Паміж аранжарэямі ўтвараўся невялікі сад. Каля става быў узведзены новы двухпавярховы млын, які злучаўся з аранжарэяй драўлянай агароджай на мураваных слупах (не захаваўся, аднаўляецца).

Побач з палацамі была ўзведзеная васьмігранная капліца з шатровым дахам і драўлянай вежачкай. Інтэр’еры капліцы былі багата аздоблены жывапісам.

Каля таксама палаца знаходзіўся прагулачны звярынец з дарожкамі, абсаджанымі дрэвамі і кветнікамі. У звярынцы знаходзіліся две альтанкі — мураваная паўкруглая з чатырохкалонным порцікам, высокімі шклянымі дзвярыма і авальнымі вокнамі ўверсе галоўнага фасада (адноўленая) і мураваная круглая двухпавярховая «кітайская» з драўляным бельведэрам і завяршэннем у выглядзе трох кветак (мяркуецца яе аднаўленне).

Пейзажны парк у рамантычным стылі быў разбіты на абалонах ракі, за прагулачным звярынцам. Там былі ўстаноўлены памятныя камяні ў гонар Т. Касцюшкі і першага гувернёра Агінскага. Парк значна пашкоджаны ў гады Першай сусветнай вайны. За ракой знаходзіўся абкружаны магутнай драўлянай агароджай звярынец з дзікімі звярыма.