Палацава-паркавы комплекс Храптовічаў — помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва 2-й паловы XVIII — пач. XIX ст. На паўночна-заходняй ускраіне в. Шчорсы, цяпер Навагрудскі раён, у былым маёнтку Храптовічаў (вядомы з XVI ст.). Спалучаў рысы барока і класіцызму.
== Гісторыя ==
Палацава-паркавы ансамбль у 1770-я гг. заснаваў падканцлер вялікі літоўскі Іахім Літавор Храптовіч. Праект быў заказаны італьянскаму архітэктару Дж. Сака, інтэр’еры выконваў Карла Спампані, будаўнічымі работамі кіраваў Я. Габрыэль. Такім чынам у перыяд 1770—1776 гг. у Шчорсах для Храптовіча працавала адна з самых моцных па творчаму патэнцыялу еўрапейскага ўзроўню архітэктурных садружнасцей у Рэчы Паспалітай.
Падчас Першай сусветнай вайны палацава-паркавы ансамбль у Шчорсах панёс вялікія страты з-за праходзячай праз гэтыя мясціны лініі фронту. Асабліва пацярпеў палац. У час грамадзянскай вайны пры савецкай уладзе ўся маёмасць Храптовічаў была нацыяналізавана, каштоўная калекцыя старажытнасцей і твораў мастацтва вывезена ў Маскву, а архіў — у Пецярбург. Пасля 1920 г. А. Храптовіч-Буцянёў упарадкаваў гаспадарку маёнтка. Ён адрамантаваў для пражывання шматлікай сям’і флігель эканома маёнтка.
Пасля Другой сусветнай вайны маёнтак Шчорсы стаў часткай мясцовага калгаса. Пазней у будынках размешчаны калгасны дзіцячы садок. Асноўныя збудаванні комплексу прыйшлі ў канчатковы заняпад, парк запушчаны і забалочаны.
== Архітэктура ==
Палац, першая буйная работа Дж. Сака, спалучаў прыёмы позняга барока і ранняга класіцызму, а таксама ілюстраваў г. зв. стыль Станіслава Аўгуста(польск.) бел.. Палац таксама з’яўляўся каштоўным помнікам культуры, цесна звязаным з гісторыка-культурным жыццём краіны.
Галоўны корпус палаца ўяўляў сабой прамавугольнае ў плане аднапавярховае збудаванне, накрытае вальмавым дахам і ўзнятае на невысокі падмурак. На трох цэнтральных восях стаяў двухпавярховы папярочны корпус, накрыты авальным усечаным зверху купалам і з галоўнага фасада расчлянёны пілястрамі карынфскага ордара з трохвугольным франтонам у завершы. У парк аб’ём выступаў моцным паўкруглым рызалітам. Па перыметры купальнай часткі ішлі авальныя люкарны. З боку ўезду гэта частка будынка была выканана ў выглядзе несапраўднага рызаліта з дзвярамі галоўнага ўвахода, высокімі арачнымі вокнамі на першым і прамавугольнымі на другім паверхах. У другой палове XIX ст. да дома далучыўся ганак-тэраса, у гэты ж час на плоскасці франтона з’явіўся рэльефны надпіс на лацінскай мове PACI ET LIBERTATI (бел.: Мір і Свабода). Фасады чляніліся пілястрамі і высокімі арачнымі вокнамі ў простых ляпных ліштвах з замковым каменем. Высокі трохсхільны, накрыты чарапіцай дах аднапавярховых крылаў прарэзвалі барочныя дахавыя вокны.
Планіроўка палаца была анфіладнай з квадратным вестыбюлем і круглай залай у цэнтры. У афармленні інтэр’ераў удзельнічалі мастакі Манькоўскі і А. Смуглевіч, выкарыстаныя карціны Ю. Карчэўскага.
З галоўным корпусам межавалі збудаваныя ў пачатку XIX ст. два перпендыкулярна размешчаныя аднапавярховыя флігелі, накрытыя высокімі чатырохсхільнымі дахамі з чарапічным пакрыццём і барочнымі мансарднымі вокнамі. Сцены будынкаў апрацаваны рустам, прамавугольныя вокны дэкарыраваны паўкалонамі, трохвугольнымі сандрыкамі. Ва ўсходнім флігелі знаходзілася стайня, дзверы стойлаў для коней былі аформленыя як нішы, з боку палацу размяшчаўся дом конюха. У заходнім флігелі размяшчаліся службовыя памяшканні, дзе таксама жылі войт, чэлядзь, фурманы(руск.) бел., майстры і інш.
На першым і на другім паверхах папярочнага аб’ёму з боку парку меліся дзве залы-ратонды, з галоўнага фасада — квадратныя вестыбюль і кулуар параднай залы. Залы-ратонды аформлены ў тэхніцы стука, расчлянёны парамі пілястраў іанічнага ордара. Паміж пілястрамі знаходзіліся арачныя рамы, завершаныя гарызантальна падвешанымі ляпнымі гірляндамі з выкарыстаннем матываў барока і ракако. Верхні паверх папярочнага купальнага корпуса займала карцінная галерэя (100 палоцен) і знакамітая бібліятэка Храптовічаў, у якой налічвалася да 8000 тамоў. Сынам І. Л. Храптовіча Юзафу і Адаму ўдалося ў 1-й чвэрці XIX ст. павялічыць збор да 15 000 тамоў. У Шчорсаўскай бібліятэцы працавалі астраном М. Пачобут-Адляніцкі, гісторыкі І. Лялевель, Ф. Малеўскі, Я. і А. Снядэцкія, Ю. Ярашэвіч, паэты А. Міцкевіч, Я. Чачот (як бібліятэкар) і інш. У канцы XVIII ст. спецыяльна для бібліятэкі ўзведзены двухпавярховы будынак у стылі класіцызм. Над уваходам — шырокая тэраса на чатырох калонах.
Ансамбль палаца ўключаў і фантан. У час археалагічных раскопак былі выяўлены рэшткі керамічнага водаправода XVIII ст. Уязная алея падводзіла да брамы, аформленай у барочным стылі. Яна складалася з моцных варот чыгуннага ліцця, падвешаных на мураваных пілонах, злучаных фігурным гербавым шчытом. Шырокія слупы прамавугольнага сячэння мелі па краях руставаныя лапаткі, у верхняй частцы завяршаліся карнізам з пастаўленымі на ім літымі скульптурнымі групамі ў выглядзе антычных кампазіцый, са сцягоў і ваенных атрыбутаў. Аўтарам гэтых скульптурных кампазіцый з’яўляўся К. Спампані.
Сярод гаспадарчых пабудоў (кухня, майстэрні, вазоўня і інш.) вылучаўся будынак вяндлярні, узведзены на мяжы XIX—XX стст. з чырвонай цэглы. Круглая вежападобная пабудова з высокім гонтавым дахам, заломам на пакатым шатровым пакрыцці. На даху плаўнымі лініямі выступаюць пукатыя душнікі. Сцены аздобленыя лапаткамі, карнізамі простага профілю і лучковымі перамычкамі над аконнымі і дзвярнымі праёмамі. Унутраная прастора падзеленая на ярусы для размяшчэння прадуктаў вэнджання.
Да нашага часу захаваліся скляпеністыя сутарэнні цэнтральнага корпуса палаца, заходні флігель, бібліятэка, вяндлярня.
За 1 км на захад ад комплексу з чырвонай цэглы ў рэтраспектыўных формах замкавага дойлідства пабудаваны гаспадарчы двор, т.зв. мураванка Храптовічаў: карпусы стайняў і вуглавыя круглыя вежы.
Мураванка Храптовічаў
== Парк ==
Пейзажны парк плошчай каля 40 га быў закладзены адначасова з палацам у апошняй чвэрці XVIII ст. на раўнінным рэльефе. Цэнтрам кампазіцыі быў палац, шырокая ўязная алея ў чатыры рады ліп вяла да асноўнага паркавага масіву, які цягнуўся на захад ад палаца і меў пейзажную арганізацыю вакол велізарнага партэра з хмызняком і кветнікамі, ахоплены пандусамі. Ад цэнтральнага ўчастку аддзелены суцэльны лясны масіў, на ўзлеску якога знаходзіцца помнік прыроды, т. зв. дуб Міцкевіча, пад якім паводле легенды паэт пісаў свае «Гражыны».
Парк складаецца з трох самастойных участкаў. На паўднёвым захадзе суцэльны паркавы масіў з вадаёмамі і кальцавой дарожкай. Цэнтральны ўчастак перад тыльным фасадам палаца — адкрытая пляцоўка з асобнымі групамі дрэў. Ланцугом вадаёмаў ад яго аддзелены трэці ўчастак — суцэльны лясны масіў. У дрэвавых насаджэннях перава
